Visita :
Tèxte deu Miquèu Baris
Collaboracion : IEO, ...
Ne sabetz pas çò qu’es lo país charnègo, lo país de la Vath d’Ador maritima e de la soa arriba esquèrra, desempuish Hastings, la darrèra comuna landesa, dinc a Baiona. Que vam assajar de’vse har descobrir aqueth parçan, que d’aubuns apèran la « banda de Gaza gascona », entre Navarra e França, longtemps senhorejada preus Senhors de Gramont qui menhèn ua politica quasi independenta a partir de 1531.
Los charnègos qu’èran los estatjants deu parçan de Bidàishe, de Càme, de Guíshe e de quauques vilatjòts adarron, on d’aubuns parlan enqüèra a l’encòp lo gascon e lo basco. Qu’èran los de sang-mesclada, los metissats com dirén adara. Que cau saber que, i a bèra pausa, los purmèrs poblants deu parçan qu’èran los Bascos, o meilèu los ajòus deus Bascos, qui son tostemps damorats dens la montanha, deu costat de las Arbalhas, on e’s tròba la mair de Bidosa. Que devaravan a còps dens la plana, dinc ad Ador, e medish dinc a Garona e pareish, qu’es au mens çò que ns’a dit lo Cesar. Qu’èran un pòble diferent deus Cèltas qui parlavan ua lenga diferenta de la soa, de l’aut bòrd de Garona.
Quan los sordats romans e son arribats per nòste, menhats preu Cràssus, lo lòctenent deu Cesar, qu’an conquesit per començar lo parçan de Sòs, en Òut-e-Garona, lo país deus Sossiatas, Eusa, Aira, Sent-Sever, Acs, lo Senhans, e Baiona. D’aubuns Bascos qu’an arrefusat de’s sosméter. Mes que n’i avó just un punhat qui resistèn e qui s’arrefugièn dens la montanha. Que son eths qui an preservat la soa lenga, l’euskara. Los mei hardits, los de la plana, que’s son mesclats aus Romans e qu’an adoptat la soa lenga, lo latin, que l’an transformada chic a chic, çò qui a balhat lo gascon.
Dinc aquí, la causa qu’es pro simplassa. Mes que s’es complicada dab l’arribada, de cap a l’an 800, d’ua bandalada de gents de pèth usclada e de peu negue, los Maures e los Sarrazins, sabetz, los qui an atacat l’arrèrguarda deu Carlesmanhe, deu costat de Roncesvaus, e qui son medish anats dinc a Peitieus.
E per on aquera bandalada es arribada ? Per la vath de Bidosa, d’Espanha enlà. N’an pas hèit sonque passar solide, mes que i a avut quauqua gojata qui n’a patit, de grat o de fòrça. E qu’an deishat quauquas tralhas ! Qu’es pr’amor d’aquò que i a enqüèra au parçan gents moretas de pèth, de peu negue, dab los uelhs blus totun a bèths còps… Donc, los « charnègos » que son los arrèr-petits-hilhs d’aquera mesclanha de non pas créder de Bascos, de Gascons, e de Sarrazins. Lo monde qu’i son enqüèra de sang-mesclada, de « carn negra » (a l’origina deu mòt « charnégo »). Que parlan tostemps la lenga basca e gascona, a defaut de la lenga maura qui ns’a deishat sonque lo mòt « zèro » !
Lo capduelh deu parçan que n’èra Bidàishe sus Bidosa, En 1643, las possessions de l’Antòni III de Gramont, manescau de França, que son quilhadas en ducat-paria, confirmat en 1648 per letras
patentas. E en 1842, que devienó lo capduelh deu canton.
Qu’es dens aqueth parçan, en seguint lo flumi Ador, mes tanben los auts arrius, los gaves amassats, Bidosa e lo son afluent Laharana (aperat uei « Lihorí » en basco), Gaujosa o « Aran », Ardanaví, totas aqueras vias d’aiga talament importantas per la vita economica deu país un còp èra, que’ns vam passejar per las vilòtas, a Samas, a Càme, aus borgs estremats d’Aranco e de Berguèi-Vièlanava, a Bidàishe naturaument, e medish dinc au bòsc de Mixe e a la caperòta de Harambèltz, a Guíshe, a Bardòs, a Urt, a Briscós, a Urcuèit, a Lahonça e enfin a Moguèrre o Aigamen en gascon…
Bon viatge e bona passejada !
