Archa – Markaziy Osiyo togʻlarida oʻsadigan har xil turdagi Juniperus turkumi daraxtlarining mashhur nomi. Bu kamsuqum daraxtlar ko‘pincha qoyatosh yoriqlarini egallaydi va ildiz tizimi bilan yoriqni asta-sekin kengaytiradi. Ularning shakli xilma-xil: ba’zan antiqa egri-bugri, ba’zan alifdek piramidal terak yoki sarvdan kam bo‘lmagan darajada tekis, ba’zan yer bag‘irlab o‘sadigan, ba’zan esa jingalak.
Archa juda sekin o‘sadi. Yillik halqalarning qalinligi qog‘ozga qaraganda ingichkaroqdir. Tabiiy sharoitda archaning yillik o‘sishi va kengayishi bir santimetrdan oshmaydi, shuning uchun bir metr balandlikdagi archaning yoshi taxminan 100 yilni tashkil etadi.
Archa ignalari ko‘p miqdorda uchuvchan moddalar – fitonsidlarni chiqaradi, ular atrofdagi havoni kasallik qo‘zg‘atuvchi mikroorganizmlardan dezinfektsiyalaydi. Qadim zamonlarda archa shoxlari tutuni binolarni dudlash va chorva mollarini davolash uchun ishlatilgan.
Archa yog‘ochida katta miqdordagi smola mavjud va shuning uchun juda mustahkam. U xo‘jalikda keng qo‘llanilgan: uy-joy qurilishida, uy-ro‘zg‘or buyumlari ishlab chiqarishda va ko‘mir olishda. Tog‘ daryolarida archa daraxtidan qurilgan ko‘priklar uzoq xizmat qiladi.
Archa insonga tug‘ilganidan to o‘limigacha hamrohlik qilgan. Katta poyalaridan chaqaloqlar uchun beshiklar yasashda foydalanilgan, ular bolaga pahlavonlarnikidek sog‘liq va xilma-xil iste’dodlarni beradi deb ishonilgan. Markaziy Osiyoning koʻplab hukmdorlari, masalan, Amir Temur, archadan ishlangan tobutlariga koʻmilgan.
***
Markaziy Osiyo togʻlarida archalar mustaqil oʻsimlik kamarini hosil qiladi. 1000 metrdan 2500 metrgacha bo‘lgan balandlikda Zarafshon archasi (Juniperus seravschanica) o‘sadi, 2000 metrdan 3000 metrgacha balandlikda esa Turkiston archasi (Juniperus turkestanica). O‘rtaliqdagi joyni yarim sharsimon archa (Juniperus semiglobosa) egallaydi, u boshqa turlar bilan birga o‘sadi. Toʻrtinchi tur – turkman archasi (Juniperus turcomanica), u Kopetdogʻ-Xuroson togʻ tizmasining oʻrta va baland togʻlari ko‘p uchraydi.
Marshrut bo‘ylab yo‘lakning chap tomonidagi Zarafshon archasini toping.
***
Zarafshon archasi Juniperus seravschanica Kom.
Boshqa nomlari: qizil archa, qora archa
Zarafshon archasi balandligi 20 metrgacha boʻlgan ikki uyli daraxt boʻlib, shox-shabbasi qalin oval yoki konussimon, poʻstlogʻi qizgʻish rangli. U toshli, shag‘alli va mayda tuproqli tog‘ yonbag‘irlarida o‘sadi. Eng kichik barglari tuxumsimon, cho‘ziq va o‘tkir.
Diametri 12 millimetrgacha bo‘lgan sharsimon qubbamevalari dastlab yashil rangda, yetilganida esa qora-jigarrang bo‘ladi. Ular ko‘kimtir qoplama bilan qoplangan, qattiq, ortida 2-3 urug‘ yashiringan teri osti yog‘ochli qatlamga ega.
Zarafshon archasi togʻ yonbagʻirlarining nurashi va o‘pirilishini to‘xtatadi. Toshli jinslarda yoriqlar hosil qilgan holda, archa tog‘ buloqlarini oziqlantiruvchi erigan qor-muz va yomg‘ir suvlarini tuproqqa chuqur kirib borishiga yordam beradi. Archa butunlay yo‘q qilingan joylarda buloqlar quriydi. Archa oʻrta togʻ mintaqasida oʻsimliklar dunyosi quruvchisi hisoblanadi. Tog‘ qishloqlarida qizil o‘zakli va o‘ziga xos hidli yog‘ochi qurilish va mayda-chuyda narsalar yasash materiali sifatida ishlatiladi.
