Hrubieszów - Stary cmentarz żydowski (u zbiegu ulic Kruczej i Targowej)

Stary cmentarz żydowski (u zbiegu ulic Kruczej i Targowej) • Został założony prawdopodobnie ok. 1578 r. na mocy przywileju króla Stefana Batorego w dzielnicy Wójtostwo. Był czynnie użytkowany do wybuchu II wojny światowej. Założony na planie nieregularnego wieloboku, zajmował powierzchnię 2,5 ha. Ostatni znany pochówek odbył się na nim w 1941 r. W latach II wojny światowej na cmentarzu Niemcy przeprowadzali masowe egzekucje ludności żydowskiej, a macewy wykorzystali do utwardzania dróg i placów. W latach 1945–1946 ok. 100 ocalałych Żydów z Hrubieszowa, dzięki finansowemu wsparciu Jointu, ekshumowało ciała ofiar egzekucji z terenu miasta i okolic, by pochować je na cmentarzu. Nekropolia została wówczas ogrodzona drewnianym płotem, zebrano też część macew, a w 1946 r. we współpracy z władzami miasta postawiono skromny, istniejący do dziś pomnik z napisem: „Cześć męczennikom Żydom z Hrubieszowa, ofiarom bestialskiego morderstwa hitlerowskiego. 1939–1944”. Po wyjeździe Żydów z Hrubieszowa znaczna część terenu cmentarza została zajęta na cele rolnicze i przemysłowe. Znajdujące się na nim macewy zostały rozkradzione przez okolicznych mieszkańców z przeznaczeniem na cele budowlane. Pod koniec lat osiemdziesiątych na cmentarzu pozostało zaledwie kilka nagrobków i nieliczne pozostałości po zniszczonych macewach. Po wieloletnich staraniach środowisk żydowskich ochroną i renowacją cmentarza zajął się mieszkaniec Hrubieszowa i ówczesny burmistrz – Kazimierz Łukiewicz. We współpracy z miejscową młodzieżą i przy wsparciu lokalnych środowisk opiniotwórczych odnalazł na terenie miasta wiele zachowanych macew, pochodzących z hrubieszowskiego cmentarza. W 1990 r. z fundacji Abrama Schera z Monachium postawiono pomnik w formie granitowej steli na postumencie, z napisem w trzech językach: „Ku pamięci i czci Żydom ofiarom zagłady 1939–1945”. W 1997 r. powstał kolejny pomnik w formie lapidarium („Ściany Pamięci”), zaprojektowany przez prof. Wiktora Zina i Abrahama Silbersteina, ufundowany przez wojewodę zamojskiego, władze miasta Hrubieszowa i Związek Hrubieszowian w Izraelu. Lapidarium tworzy 76 macew – w tym 48 nagrobków wmurowanych w ścianę i 28 macew ustawionych przed nią. Na poziomej tablicy przy pomniku‑ lapidarium znajduje się napis w trzech językach: „Ku czci i pamięci Żydów Hrubieszowa ofiar Zagłady. 1939–1945”. Resztę ocalałych nagrobków, w tym fragmenty siedemnastowiecznych, zakopano przy pomniku.