Na początku XIX wieku, wobec całkowitego wykorzystania starego cmentarza żydowskiego w Lublinie oraz wydanego przez władze w 1792 r. rozporządzenia o likwidacji cmentarzy istniejących w obrębie miasta, lubelska społeczność żydowska stanęła wobec konieczności założenia nowej nekropolii. W 1828 roku poza granicami ówczesnego miasta, przy obecnej ul. Walecznych powstał nowy cmentarz żydowski.
Cmentarz został urządzony według obowiązujących przepisów: posiadał mur, znajdowała się na nim studnia do dopełniania obrzędów religijnych, a w pobliżu, w połowie XIX w. wybudowano dom przedpogrzebowy. Stosowano zasadę tzw. mechicy, czyli rozdziału miejsc pochówku zmarłych według ich płci. Część kobieca znajdowała się po lewej stronie od głównej bramy, męska zaś po prawej.
W 1915 od południowej strony cmentarza gminnego założony został żydowski cmentarz wojenny. Jego powstanie wiązało się z bitwami pod Kraśnikiem i Lublinem, stoczonymi pomiędzy armią rosyjską i austro-węgierską, w których brali udział także żołnierze wyznania mojżeszowego. Ciała poległych żołnierzy zostały ekshumowane w 1918 r. i sprowadzone na specjalnie utworzony cmentarz, przylegający do nowego cmentarza przy ul. Unickiej.
Ogółem w latach 1830–1942 pochowano na nowym cmentarzu żydowskim przy ul. Walecznych ok. 52 tysiące osób, w tym w latach 1939–1942 ok. 6 tysięcy. Wśród spoczywających na tej nekropolii zmarłych znalazły się takie postaci jak: Majer Jehuda Szapiro czy Jehuda Lejb Eiger wraz z kontynuatorami dynastii, Abrahamem i Izraelem.
W czasie II wojny światowej teren cmentarza był miejscem masowych egzekucji oraz grzebania zmarłych mieszkańców getta na Podzamczu. Prawdopodobnie po likwidacji getta na Majdanie Tatarskim w listopadzie 1942 r. cmentarz zniszczono, zaś nagrobki wykorzystano m.in. do brukowania dróg w obozie koncentracyjnym na Majdanku. To, co pozostało po wojnie rozgrabiono.
Po wojnie cmentarz żydowski zaczęto użytkować w 1944 r., kiedy dokonywano pochówków żołnierzy-Żydów zmarłych w lubelskich szpitalach oraz członków lubelskiej społeczności żydowskiej.
We wrześniu 1947 r. odsłonięto pomnik Pomnik Pomordowanych Żydów Lublina, który upamiętnia jednocześnie żydowskich jeńców z obozu przy ul. Lipowej oraz żydowskich żołnierzy Wojska Polskiego poległych w latach 1939–1944.
W 1958 r. odnowiono ohel chasydzkiej rodziny Eigerów. W tym samym roku brat rabina Majera Szapiry przewiózł zwłoki twórcy uczelni rabinackiej z Lublina do Jerozolimy, gdzie pochowano je na cmentarzu Har ha-Menuchot („Góra Spoczynku”). W Lublinie pozostał do dzisiaj jego symboliczny, pusty już ohel.
Pod koniec lat osiemdziesiątych XX wieku w wyniku działań fundacji Manfreda i Sary Frenklów teren cmentarza przy ul. Walecznych został ostatecznie uporządkowany. Na część grzebalną przeniesiono ocalałe nagrobki z terenu miasta (obecnie znajdują się tam nagrobki z Wieniawy i Głuska, a także jeden nagrobek z dawnego cmentarza wojennego z I wojny światowej przylegającego do nekropolii) oraz z Puław i Annopola. W lipcu 1991 r. została zakończona odnowa cmentarza żydowskiego i budowa izby pamięci przy ul. Walecznych.
Ogrodzenie odrestaurowanej przez Fundację Frenklów części cmentarza składa się z 300 stel-macew, które od strony zewnętrznej są stylizowane tak, by symbolizowały zniszczenie i przemijanie. Od strony wewnętrznej natomiast można w nie wmontowywać tablice upamiętniające, co w późniejszych latach stało się częstą praktyką.
Powstała na terenie cmentarza Izba Pamięci nawiązuje kształtem do żydowskiego nagrobka: powiększonej do ogromnych rozmiarów steli oraz tumby (czyli skrzyni nagrobkowej). Wnętrze Izby Pamięci posiada elementy wyposażenia synagogi: aron-ha kodesz (w którym zgodnie z założeniem miała znajdować się Tora) i bima, wykonane z drewna dębowego. We wnętrzu Izby znajduje się stała wystawa prezentująca dzieje lubelskich nekropolii żydowskich.
Na nieogrodzonym terenie dawnej nekropolii (dziś po północnej stronie ul. Andersa) wzniesiono w czerwcu 1993 r. Pomnik-ohel. W jego wnętrzu złożono urnę z prochami ofiar z byłego obozu na Majdanku, w którym zamordowano część lubelskich Żydów.
Obecnie teren cmentarza podzielony jest na część czynną – po południowej stronie al. Andersa – zwróconą Gminie Wyznaniowej Żydowskiej w Warszawie oraz część nieczynną – po północnej stronie al. Andersa przejętą na własność przez Skarb Państwa i znajdującą się obecnie pod zarządem Wydziału Gospodarowania Mieniem Urzędu Miasta Lublin.
Na podst.: https://teatrnn.pl/leksykon/artykuly/nowy-cmentarz-zydowski-w-lublinie/
